«Ηγέτης είναι αυτός που πείθει και επηρεάζει την στάση την σκέψη και την συμπεριφορά των άλλων έτσι που με την θέλησή τους να τον ακολουθήσουν με πάθος για ένα καλύτερο μέλλον»
Λεωνίδου-Κωνσταντίνου, 2020

Εισαγωγή
Ο Φιντελ Κάστρο αποτελεί αδιαμφισβήτητα μια από τις πλέον εξέχουσες πολιτικές προσωπικότητες του 20ου αιώνα. Ανεξάρτητα από την άποψη που έχουμε για τον Φιντέλ κρίνοντας τον ως ηγέτη μέσα από τη ζωή, το έργο και τις πράξεις του, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η προσωπικότητα αυτή συνέδεσε τη ζωή του με τη σύγχρονη ιστορία της ιδιαίτερης του πατρίδας της Κούβας και ότι υπήρξε ένας χαρισματικός ηγέτης.

Ο ηγέτης αυτός αγαπήθηκε μέχρι λατρείας και παράλληλα υπήρξε στόχος ανεκδίκητου μίσους πολλών ανθρώπων, όχι μόνο στη Κούβα, αλλά και από όλες τις γωνιές του πλανήτη μας. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, ένας ορισμός όμως, που αρμόζει και συνοδεύει τους μεγάλους και χαρισματικούς ηγέτες.

Έχοντας μελετήσει τη ζωή και το έργο του Φιντέλ πρέπει να παραδεχτώ ότι ανήκω στη μεγάλη στρατιά των θαυμαστών του. Επιθυμώ σε αυτό το σημείο, σε καθαρά προσωπικό επίπεδο, να εκμυστηρευτώ ότι ο Φιντέλ και η Κουβανική Επανάσταση με την οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένος, αποτέλεσαν τον κύριο λόγο που ακολούθησα το ιατρικό επάγγελμα, βλέποντας το λαμπρό παράδειγμα ενός Ηγέτη και μιας Επανάστασης σε ένα φτωχό νησί της Καραϊβικής που έθεσαν ως ένα από τους κύριους στόχους τους την παροχή δωρεάν ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και μόρφωσης στον εξαθλιωμένο λαό της Κούβας, καθιστώντας τη χώρα αυτή, παρά τις αντίξοες συνθήκες και το εμπάργκο, μια πραγματική υπερδύναμη στο τομέα της υγείας, που όχι μόνο ανταποκρίνεται και καλύπτει τις ανάγκες του Κουβανικού λαού, αλλά παρέχει ανθρωπιστική βοήθεια όπου της ζητηθεί και όπου χρειάζεται διαθέτοντας ένα τεράστιο, συγκριτικά με το πληθυσμό της χώρας, αριθμό ιατρών και εκπαιδεύοντας μέσω υποτροφιών χιλιάδες φοιτητές και ιατρούς από όλο τον κόσμο.

Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά ενός χαρισματικού ηγέτη;

• Ισχυρή προσωπικότητα

Δυναμική και κυρίαρχη προσωπικότητα με δυνατή επιθυμία να επηρεάσει τους άλλους να τον ακολουθούν και να επιδιώξουν από κοινού την εκπλήρωση των στόχων τους. Δεν επιβάλλει τον εαυτό του, είναι ο «φυσικός ηγέτης». Αποτελεί δυνατό πρότυπο προς μίμηση. Είναι πειθαρχημένος και αυστηρός με τον εαυτό του και αναμένει από τους άλλους το ίδιο. Ηγείται με το προσωπικό παράδειγμα και οι πράξεις του είναι πολλές φορές ριψοκίνδυνες και επιφέρουν προσωπικό κόστος, δεν είναι όμως απερίσκεπτος. Εργασιομανής, αεικίνητος. Χαρακτηρίζεται από ακατανίκητη αυτοπεποίθηση και πίστη στον σκοπό που θεωρεί ιερό και εργάζεται με προσήλωση και ανιδιοτέλεια για την επίτευξή του.

• Εμπνευστής, οραματιστής, ιδεολόγος

Απόλυτα προσηλωμένος στον σκοπό και τους στόχους του, στην ιδεολογία που τον εμπνέει, και με σειρά του εμπνέει τους άλλους. Τους εμπνέει την αυτοπεποίθηση που διακατέχει τον ίδιο και την δέσμευση να τον ακολουθήσουν. Θέτει πολύ υψηλούς στόχους οι οποίοι πολλές φορές φαίνεται αδύνατο να πραγματοποιηθούν και αγωνίζεται με πάθος για την εκπλήρωσή τους επιδεικνύοντας μια ακατανίκητη, υπερφυσική θα έλεγα πίστη, προσήλωση και επιμονή, την οποία μεταδίδει και στους άλλους. Αποτελεί ζωντανή πηγή έμπνευσης και παράδειγμα προς μίμηση.

• Συναίσθημα

Ο ηγέτης αυτός έχει πολύ δυνατή αίσθηση των ηθικών του αξιών. Οι ενέργειες και οι πράξεις του καθοδηγούνται από μια αόρατη ηθική πυξίδα η οποία είναι γι’ αυτόν μη διαπραγματεύσιμη, ακλόνητη και αδιαμφισβήτητη. Αυτή είναι που τον καθορίζει. Είναι άτομο με υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη και διαθέτει πολύ ανεπτυγμένη κοινωνική συνείδηση. Προσιτός, ανθρώπινος, μεταδίδει ζεστασιά στους άλλους και δημιουργεί συναισθηματική σύνδεση μεταξύ τους και ταύτιση για τον κοινό σκοπό, αίσθημα ασφάλειας και αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Είναι παθιασμένος, ορμητικός. Χαρακτηρίζεται από κοινωνική ευαισθησία και εμπάθεια που ξεφεύγει από τα συνηθισμένα πλαίσια. Η ικανότητα του να ακούει, να αντιλαμβάνεται, να κατανοεί και να συμπάσχει με τους άλλους είναι αυτά που τον κάνουν να ξεχωρίζει από άλλους ηγέτες. Σκοπός του εξάλλου είναι το συλλογικό συμφέρον, και όχι το προσωπικό όφελος. Γι’ αυτό είναι και αυθεντικός.

FIDEL ALEJANDRO CASTRO RUZ – Σύντομο βιογραφικό

Ο Fidel Alejandro Castro Ruz γεννήθηκε στο Μπιράν, στην πρώην επαρχία του Οριέντε της Κούβας, στις 13 Αυγούστου 1926. Γόνος εύπορης οικογένειας μεγαλοκτηματία, σπούδασε σε εκλεκτά ιδιωτικά καθολικά σχολεία του Σαντιάγο της Κούβας και της Αβάνας και αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αβάνας το 1950. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο πανεπιστήμιο ανέπτυξε έντονη πολιτική δράση και άρχισε να διαμορφώνει την πολιτική του ιδεολογία. Μετά το πραξικόπημα του Μπατίστα στην Κούβα, στις 10 Μαρτίου 1952, άρχισε να διοργανώνει μια επαναστατική ομάδα προκειμένου να οργανώσει και να αναπτύξει ένοπλη δράση κατά της δικτατορίας του Μπατίστα που υποστηριζόταν από τις ΗΠΑ.

Οργάνωσε και ηγήθηκε μιας αποτυχημένης επίθεσης κατά της στρατιωτικής φρουράς της Μονκάδα, στο Σαντιάγο της Κούβας, στις 26 Ιουλίου 1953, για την οποία συνελήφθη και καταδικάστηκε σε ποινή φυλάκισης 15 ετών, αλλά αποφυλακίστηκε μετά από 22 μήνες ύστερα από εθνική εκστρατεία για αμνηστία. Από τη φυλακή τύπωσε σε φυλλάδια την ομιλία της υπεράσπισής του στη δίκη υπό τον τίτλο «Η Ιστορία θα με δικαιώσει» (1), τα οποία μοιράστηκαν κατά δεκάδες χιλιάδες, και αποτέλεσαν το πρόγραμμα του Κινήματος της 26ης Ιουλίου και ένα ισχυρό πολιτικό μανιφέστο του ηγέτη του. Στις 7 Ιουλίου 1955 αυτοεξορίστηκε στο Μεξικό όπου οργάνωσε ανταρτικό σώμα με στόχο την ένοπλη εξέγερση στην Κούβα και στις 2 Δεκεμβρίου 1956 αποβιβάστηκε στην Κούβα μαζί με 81 συντρόφους του μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονταν ο αδελφός του Ραούλ, ο Ερνέστο Τσε Γκεβάρα και ο Καμίλο Σιενφουέγος, επιβαίνοντας στην θαλαμηγό «Granma». Στα επόμενα δύο χρόνια κατεύθυνε τις επιχειρήσεις του Επαναστατικού Στρατού και ηγείτο του Κινήματος 26ης Ιουλίου. Την 1η Ιανουαρίου 1959 ο δικτάτορας Μπατίστα αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κούβα για τις ΗΠΑ καθώς οι δυνάμεις των ανταρτών ήταν ασταμάτητες.

Στις 8 Ιανουαρίου 1959 εισέρχεται θριαμβευτικά στην Αβάνα επικεφαλής του Επαναστατικού Στρατού της Κούβας και στις 13 Φεβρουαρίου 1959 χρίζεται Πρωθυπουργός, αξίωμα το οποίο διατήρησε έως τον Δεκέμβριο 1976, οπότε έγινε Πρόεδρος του Κρατικού και Υπουργικού Συμβουλίου της Κούβας. Από το 1965 που ιδρύεται το Κουμμουνιστικό Κόμμα της Κούβας, ο Φιντέλ εκλέγεται Πρώτος Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος. (2)

Ο Ηγέτης

Ήδη από τα παιδικά του χρόνια, όπως συμβαίνει σε όλους μας, αρχίζει η διαμόρφωση του χαρακτήρα και της αντίληψής του για τον κόσμο. Η μητέρα του, βαθιά θρησκευόμενη, την οποία ο Φιντέλ λάτρευε, του ενστάλαξε την αγάπη για τους φτωχούς και την πίστη σε αυτούς κάτι που ποτέ δεν λησμόνησε (3). Μεγαλώνοντας στην Κούβα της εποχής εκείνης επηρεάζεται βαθιά από την κοινωνική αδικία και την φτώχεια που επικρατεί. Η καθολική παιδεία που λαμβάνει είναι καθοριστική για την εξέλιξή του.

Ο ίδιος δηλώνει πως «Οι ηθικές αξίες διαμορφώθηκαν από τη μόρφωσή μου, δηλαδή από το σχολείο, τους δασκάλους, και θα έλεγα, από την οικογένειά μου, απ’ το σπίτι … Βασίζονται στη θρησκευτική ηθική» (3). Ο συνδυασμός των δύο αυτών στοιχείων αποτέλεσαν τη βάση για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που τον προσδιορίζουν ως ηγέτη και καθορίζουν τη ζωή και το έργο του. Η συμπόνοια για τους φτωχούς και το ανεπτυγμένο αίσθημα κοινωνικής δικαιοσύνης που τον διακατέχει είναι βασικά στοιχεία της πολιτικής και της ιδεολογίας του. (3) Η μνημειώδης και ιστορική ομιλία του Φιντέλ στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 1979 στη Νέα Υόρκη των ΗΠΑ αντικατοπτρίζει το ηθικό υπόβαθρο του Φιντέλ ως ανθρώπου, επαναστάτη και χαρισματικού ηγέτη αποσαφηνίζοντας τα ηγετικά χαρακτηριστικά που τον προσδιορίζουν και τον κάνουν να ξεχωρίζει. Η πύρινη ομιλία του, που διακοπτόταν συχνά από τα χειροκροτήματα του ακροατηρίου, ήταν σύντομη, κάτι το οποίο δεν συνήθιζε ο Φιντέλ, περιεκτική και ουσιώδης, γεμάτη πάθος, συναίσθημα και εμπάθεια. (4). Συνεχίζει όμως ο ίδιος λέγοντας πως «Οι πολιτικές ιδέες είναι άχρηστες εάν δεν εμπνέονται από ευγενή και ανιδιοτελή αισθήματα» (2).

Διακρινόταν από ακλόνητη πίστη και αυτοπεποίθηση για την ορθότητα του σκοπού του και όπως δήλωσε κάποτε ο αδελφός του Ραούλ «Το κυριότερο χαρακτηριστικό του Φιντέλ είναι ότι δεν αποδέχεται την ήττα». Αυτό φάνηκε ξεκάθαρα από την ομιλία της υπεράσπισής του στις 16 Οκτωβρίου 1953, κατά τη διάρκεια της δίκης του για την αποτυχημένη επίθεση στην Μονκάδα. Η απολογία του διήρκησε τέσσερις ώρες καταλήγοντας με την ιστορική πλέον φράση «Καταδικάστε με, δεν έχει σημασία. Η ιστορία θα με δικαιώσει» (1).

Ο νεαρός επαναστατικός ηγέτης μετέτρεψε την υπεράσπισή του σε πολιτικό μανιφέστο που εξέφραζε τις πεποιθήσεις του και ενέπνευσε το Κίνημα της 26ης Ιουλίου. Παρουσιάζεται ατρόμητος ενώπιον του δικαστηρίου, αψηφώντας τον προσωπικό κίνδυνο και αδιαφορώντας για το κόστος που επιφέρουν οι πράξεις του σε προσωπικό επίπεδο. Οργάνωσε και ηγήθηκε προσωπικά την επίθεση στη Μονκάδα και ήταν διατεθειμένος να υποστεί τις συνέπειες των πράξεων του για την επίτευξη ενός ανώτερου σκοπού. Η προσήλωση στο όραμά του όχι μόνο δεν τον αποθάρρυνε αλλά η ακλόνητη αυτή πίστη και αφοσίωση τον φέρνει να οργανώνει και να ηγείται μετά από μερικά χρόνια την ριψοκίνδυνη αποστολή της «Granma» που τελικά οδήγησε στην ανατροπή της δικτατορίας του Μπατίστα και τη νίκη της Επανάστασης. Η αδιαφορία που επιδείκνυε για τη προσωπική του ασφάλεια ήταν παροιμιώδης και η ζωή του βρισκόταν σε συνεχή κίνδυνο, καθώς η CIA οργάνωσε αμέτρητες απόπειρες δολοφονίας εναντίον του Κουβανού ηγέτη. Ηγήθηκε από την πρώτη γραμμή, δίνοντας προσωπικό παράδειγμα στο λαό του.

Δεινός Ρήτορας

Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που πρέπει κατά την άποψή μου να διαθέτει ένας ηγέτης, είναι η ικανότητα να επικοινωνεί άμεσα με το ακροατήριο, να το εμπνέει και να μπορεί με τρόπο σαφή και κατανοητό να ταυτίζεται με αυτό, να μοιράζεται μαζί του τις σκέψεις, τις ανησυχίες και τα οράματά του.

Ο βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας (1982), Κολομβιανός συγγραφέας Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, υπήρξε στενός φίλος και συνεργάτης του Φιντέλ. Σε δοκίμιό του με τον τίτλο «Το πορτρέτο του Φιντέλ» που γράφτηκε το 1987 και που προλογίζει το αυτοβιογραφικό βιβλίο «Φιντέλ Κάστρο: Εκείνα τα Χρόνια» (2), αναφέρεται εκτεταμένα στα ιδιαίτερα ηγετικά χαρακτηριστικά και την προσωπικότητα του Φιντέλ. Περιγράφει με πολύ παραστατικό τρόπο τη σιδερένια πειθαρχία και τη δύναμη της φαντασίας του Φιντέλ καθώς και την απαράμιλλη ενέργεια που διέθετε – ακούραστος, εργασιομανής, μεθοδικός και πάντα διαβασμένος.

«Όλα τα σχέδια, μεγαλεπήβολα και απλοϊκά, τα αντιμετωπίζει με ένα πάθος τρομερό, ειδικά όταν υπάρχει αντιξοότητα… Ίσως η πλευρά της προσωπικότητας του Φιντέλ Κάστρο που ταιριάζει λιγότερο στην εικόνα που έφτειαξαν οι εχθροί του, είναι εκείνη του φανατικού αναγνώστη». (2)

Αναφέρεται όμως εκτεταμένα στο ιδιαίτερο χάρισμα που διέθετε ο Φιντέλ να

«πείθει και επηρεάζει την στάση την σκέψη και την συμπεριφορά των άλλων έτσι που με την θέλησή τους να τον ακολουθήσουν με πάθος για ένα καλύτερο μέλλον»

Λεωνίδου-Κωνσταντίνου, 2020

Αναφέρει λοιπόν χαρακτηριστικά..

«Η αφοσίωσή του στο λόγο είναι σχεδόν μαγική… Δύο πράγματα τράβηξαν την προσοχή όσων ακούγαμε τον Φιντέλ Κάστρο για πρώτη φορά. Το ένα ήταν η τρομακτική ικανότητα να πλανεύει τον ακροατή του∙ το άλλο ήταν η εύθραυστη φωνή του» (2)

«Το βήμα, απ’ το οποίο αυτοσχεδιάζει, μοιάζει να είναι το ιδανικό του περιβάλλον, αν και πάντα αναγκάζεται να ξεπερνάει μια αρχική αναστολή που λίγοι άνθρωποι αναγνωρίζουν και που ο ίδιος δεν αρνείται… Είναι πηγή έμπνευσης, η ακαταμάχητη και εκθαμβωτική κατάσταση λαμπρότητας, την οποία αποκηρύσσουν μόνο όσοι δεν ήταν τυχεροί να την βιώσουν» (2)

«Εν τούτοις, η άμεση και αποδοτικότερη πηγή πληροφόρησης είναι πάντα η συζήτηση… Η συζήτηση αποκαλύπτει την εκφραστικότητα και την ωμή ειλικρίνεια της πραγματικής αγάπης. Απ’ όλα τα πολιτικά και στρατιωτικά του ονόματα ένα μόνο επικράτησε: το Φιντέλ. Τον πλησιάζουν ακίνδυνα, του απευθύνουν τον λόγο στον ενικό, διαφωνούν μαζί του, τον αντικρούουν, απαιτούν από εκείνον πράγματα μέσα από κανάλια άμεσης επαφής, όπου η αλήθεια κυλάει σαν χείμαρρος. Ακριβώς εκεί, και όχι σε ιδιωτικές συζητήσεις, είναι που το σπάνιο πλάσμα, το προστατευόμενο πίσω από τη λαμπερή του εικόνα, αποκαλύπτεται πραγματικά. Αυτός είναι ο Φιντέλ Κάστρο που νομίζω ότι γνωρίζω, μετά από αμέτρητες ώρες συζήτησης, στις οποίες το φάντασμα της πολιτικής δεν εμφανίζεται σχεδόν ποτέ». (2)

Το έργο του

Είναι αναμφίβολο το γεγονός ότι όλοι οι ηγέτες κρίνονται και από το έργο τους. Υπήρξαν αναρίθμητοι ηγέτες οι οποίοι, παρόλο που υπήρξαν χαρισματικοί και διέθεταν τα χαρακτηριστικά ενός ηγέτη, εν τούτοις, χάθηκαν στις σελίδες της ιστορίας. Η μετουσίωση του οράματος σε πράξη είναι ίσως αυτό που καταξιώνει τον πραγματικό ηγέτη στα μάτια των συντρόφων του και της Ιστορίας. Στο σημείο αυτό θεωρώ απαραίτητο και αναγκαίο να παραθέσω στατιστικά στοιχεία που τεκμηριώνουν με τρόπο αντικειμενικό τις επιτυχίες του Φιντέλ, και κατ’ επέκταση, της Κουβανικής Επανάστασης, σε δύο τομείς που για μένα ήταν και είναι καθοριστικά για τη διαμόρφωση της στάσης μου απέναντι στο Φιντέλ καθώς επίσης και στην διαμόρφωση της προσωπικότητας και του χαρακτήρα μου όπως ανέφερα και στην εισαγωγή.

Η υγεία και η μόρφωση αποτελούν για τους Κουβανούς βασικά δικαιώματα και είναι κατοχυρωμένα συνταγματικά. Παρέχονται σε όλους δωρεάν και σε όλα τα επίπεδα και υπάρχει καθολική πρόσβαση. Δεν υπάρχει ιδιωτική ιατρική ή παιδεία στη Κούβα.

Οι επιτυχίες της Κούβας στους τομείς της υγείας και παιδείας, μέσα από τις στατιστικές της UNESCO και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO), μιλούν από μόνες τους.
Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία της UNESCO από το 2012 (5) το επίπεδο αλφαβητισμού του πληθυσμού ηλικίας άνω των 15 ετών στη χώρα φθάνει το 99,75% και είναι αξιοσημείωτο ότι το επίπεδο αλφαβητισμού στις γυναίκες είναι υψηλότερο από ό,τι στους άνδρες (99,8% έναντι 99,71%), γεγονός που δεν συναντάται συχνά ούτε και στις πιο ανεπτυγμένες χώρες.

Η εκστρατεία αλφαβητισμού του 1961 έθεσε τις βάσεις για την εξάλειψη του αναλφα-βητισμού στη χώρα και είχε ως αποτέλεσμα «τη βελτίωση της ποιότητας ζωής όλων των κατοίκων συμπεριλαμβανομένου και των πιο χαμηλών στρωμάτων της κοινωνίας». Οι ακούραστες προσπάθειες, μέχρι σήμερα, κατατάσσουν την Κούβα ανάμεσα στα πιο προηγμένα και ανεπτυγμένα κράτη στον τομέα της παιδείας.

Με βάση τα στοιχεία της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (6) η Κούβα παρουσιάζει «από τις καλύτερες στατιστικές υγείας και δείκτες υγείας ανάμεσα σε όλες τις χώρες του κόσμου». Η παράθεση των συγκεκριμένων στοιχείων θεωρώ σκόπιμο να παραληφθούν λόγω τεράστιας έκτασης και όγκου πληροφοριών που έχουν δοθεί στη δημοσιότητα. Υπάρχουν όμως δύο στοιχεία τα οποία χρήζουν ιδιαίτερης αναφοράς: (α) από το 2005 η Κούβα κατέχει με διαφορά τη πρώτη θέση παγκοσμίως σε αναλογία ιατρών ανά πληθυσμό (1:155) και (β) διαθέτει τη μεγαλύτερη ιατρική σχολή στον κόσμο (Latin American School of Medicine) που ιδρύθηκε το 1999.

Η αυτάρκεια του Κουβανικού συστήματος σε ανθρώπινο δυναμικό αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της εφαρμογής ενός αξιοζήλευτου συστήματος υγείας που στηρίζεται πρωτίστως στη πρωτοβάθμια κοινωνική ιατρική και την πρόληψη επιδεικνύοντας αντικειμενικά αποτελέσματα με συγκριτικά χαμηλό κόστος και καλύπτοντας όχι μόνο τις ανάγκες της χώρας αλλά προσφέροντας ιατρική βοήθεια και σε άλλες χώρες. Η Κούβα «παρέχει περισσότερο ιατρικό προσωπικό στις αναπτυσσόμενες χώρες απ’ ό,τι όλες οι χώρες της ομάδας G8 μαζί» (7). Το πρόσφατο παράδειγμα της αποστολής Κουβανών ιατρών στην Ιταλία για αντιμετώπιση της πανδημίας COVID 19 είναι ένα λαμπρό παράδειγμα προς μίμηση.

Συμπέρασμα

Ο Φιντέλ υπήρξε όντως μια έντονη προσωπικότητα και ένας χαρισματικός ηγέτης. Υπηρέτησε με ανιδιοτέλεια και πάθος το όραμά του, απέκτησε αναρίθμητους οπαδούς και συνεχίζει να εμπνέει και να καθοδηγεί ακόμη και μετά το θάνατό του. Ένας πραγματικός ηγέτης που έχει να επιδείξει σημαντικές επιτυχίες. Στο τέλος της ημέρας είναι η Ιστορία που θα τον δικαιώσει. Όπως δήλωσε και ο ίδιος ο Φιντέλ στην τελευταία του ομιλία στο Συνέδριο του Κουμμουνιστικού Κόμματος Κούβας το 2016 λίγο πριν το θάνατό του σε ηλικία 89 ετών «Το τέλος έρχεται για όλους, οι ιδέες παραμένουν» (8), αποχαιρετώντας τους συντρόφους του και όλους εμάς που τον αγαπήσαμε!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• 1. Κάστρο, Φ. (1953). Η ιστορία θα με δικαιώσει: Απολογία του Φιντέλ Κάστρο ενώπιον του Δικαστηρίου για την επίθεση στην Μονκάδα. Σαντιάγο, 6/10/1953, Κούβα.
• 2. Κάστρο, Φ. (2005). Φιντέλ Κάστρο: Εκείνα τα χρόνια. Μια αυτοβιογραφία. Μετάφραση: Κατερίνα Κανελλοπούλου. Έκδοσεις Τόπος 2008.
• 3. Μπέτο, Φ. (1985). Fidel and Religion. Ocean Press.
• 4. Κάστρο, Φ. (1979). Ομιλία του Φιντέλ Κάστρο ενώπιον της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, (13/10/1979), Νέα Υόρκη, ΗΠΑ.
• 5. UNESCO, (2012). UNESCO Report 2012.
• 6. WHO, (2011). World Health State, WHO 2011.
• 7. Huish, R. & Kirk, M. J. (2007). Cuban Medical Internationalism and the Development of the Latin American School of Medicine. Latin American Perspectives, 34;77.
• 8. Κάστρο, Φ. (2016). Αποχαιρετιστήρια Ομιλία του Φιντέλ Κάστρο στο Συνέδριο του Κουμμουνιστικού Κόμματος Κούβας, (19/4/2016). Αβάνα, Κούβα.